(Αντιαποικιοκρατία, αποαποικιοποίηση και νεγροτισμός)
Μερικές σκέψεις με αφορμή την παρακολούθηση της συζήτησης με τον Νικόλα Κοσματόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικής Ανθρωπολογίας στο Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο Βηρρυτού που έγινε την περασμένη Παρασκευή, 14/3/25 στο Ηράκλειο και στην αναφορά του στον ποιητή του νεγροτισμού Εμέ Σεζέρ.
Ο καπιταλιστικός κόσμος είναι εξαιρετικά ετερογενής. Χωρίζεται αυστηρά σε καπιταλιστικές χώρες του πυρήνα, όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο κλπ, και σε χώρες της περιφέρειας, όπως η Γεωργία, η Μολδαβία, η Σενεγάλη, το Κογκό, η Χιλή, η Κολομβία κ.ο.κ. Δεν νομίζω να αμφισβητεί κάποιος ότι μέχρι τώρα ο πυρήνας κυριαρχεί. Ο πυρήνας για να προοδεύσει απορροφά πνευματικούς και φυσικούς πόρους από την περιφέρεια. Και όχι μόνο αυτό, χρησιμοποιεί τους κατοίκους των αποικιών του ως δούλους, υπάνθρωπους και ζώα (Ας θυμηθούμε το ρατσιστικό κύμα υποκίνησης βίας, τον υπουργό Άμυνας της κυβέρνησης της Σιωνιστικής οντότητας Γιοάβ Γκαλάντ (Yoav Gallant) να λέει για τους Παλαιστίνιους «πολεμάμε ανθρώπινα ζώα και πράττουμε αναλόγως»). Οι χώρες της καπιταλιστικής περιφέρειας δεν ζουν τόσο καλά όσο οι κάτοικοι του πυρήνα. Παραμένοντας εντός του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, οι αποικίες δεν θα βγουν ποτέ από την εξαρτημένη, δεύτερης κατηγορίας θέση τους. Και αν κάποια από τις αποικίες ξαφνικά ταρακουνηθεί και διεκδικήσει το δικαίωμά της να ξεφύγει από την κυριαρχία του πυρήνα, θα στραγγαλιστεί από τις κυρώσεις, ενώ οι έμπειρες ειδικές μυστικές υπηρεσίες, με τη βοήθεια των ΜΚΟ, της «δικαιοσύνης», των πορτοκαλί ψευδοεπαναστάσεων και των κυρίαρχων ΜΜΕ της αποικίας, θα προσπαθήσουν να εγκαταστήσουν στην εξουσία πολύ πιο εύκαμπτους και υπάκουους πολιτικούς. Μια τέτοια «τεχνολογία» έχει δοκιμαστεί εδώ και καιρό και έχει χρησιμοποιηθεί στην πράξη πολλές φορές. Στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, στην Αφρική, στην Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική. Παρόλα αυτά το κίνημα κατά της αποικιοκρατίας υπάρχει, ενισχύεται και νέες χώρες και λαοί ξεσηκώνονται, ιδιαίτερα στην αφρικανική ήπειρο.
Ο δυτικός άνθρωπος έχει πειστεί ότι έχει κάποια «αντικειμενικά» δεδομένα για την υπεροχή του έναντι άλλων λαών, αλλά στην πραγματικότητα η σκέψη του βασίζεται στις ονειροπολήσεις των λαών που καλλιεργούνται από τους ευρύτερους αποικιακούς και νεοαποικιακούς μύθους και συστηματικά προωθεί η καπιταλιστική κυριαρχία προς όφελος της. Σε μια περίοδο αλλαγών μεγάλης σημασίας για την ανθρωπότητα ολόκληρη, αν ανοίξουμε λίγο τον ορίζοντά μας πέρα από την αυλή μας, θα δούμε την άνοδο των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων σε όλο τον κόσμο, τη θέληση εκατομμυρίων ανθρώπων σε άλλες ηπείρους, να ανατρέψουν τον λόγο περί δυτικής ανωτερότητας, να προσπαθούν να αποτινάξουν τον μισητό αποικιοκρατικό καπιταλιστικό ζυγό.
Μια παλιά παροιμία των Μαλαισιανών λέει: «Πολλές πράξεις του σπαθιού μπορούν να γίνουν από την πένα, αλλά πολλές πράξεις της πένας δεν μπορούν να γίνουν από το σπαθί». Καθώς η Δύση εξαπολύει τη μία νεοαποικιακή περιπέτεια μετά την άλλη, χρειαζόμαστε τις ένδοξες πράξεις της πένας περισσότερο από ποτέ. Υπό την επιρροή του Εμέ Σεζέρ (Aimé Fernand David Césaire, 26/6/1913-17/4/2008) και ορισμένων άλλων αφρο-καραϊβικών συγγραφέων, δυτικοί διανοούμενοι, με επικεφαλής τον Ζαν-Πoλ Σαρτρ (Jean-Paul Charles Aymard Sartre, 21/6/1905-15/4/1980), μίλησαν εναντίον της γαλλικής πολιτικής στην Αλγερία και την Ινδοκίνα και καταδίκασαν τα αμερικανικά εγκλήματα πολέμου στο Βιετνάμ. Η φωνή των αντιαποικιακών συγγραφέων εισχώρησε στον δυτικό λόγο, τον μεταμόρφωσε και άλλαξε τους πολιτικούς υπολογισμούς. Αυτές είναι οι πράξεις της πένας που το σπαθί δεν μπορεί να κάνει!
Εξαιρετικοί συγγραφείς από την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική έχουν ήδη προβάλλει την οπτική των λαών τους, βρίσκονται στο κέντρο της αφήγησης και έχουν σπάσει όλα τα γνωστά όρια. Χωρίς δειλία ή υποταγή, τα βιβλία τους αξιολογούν τη Δύση με βάση τις αυτόχθονες πολιτισμικές αξίες.
Ο Σεζέρ Εμέ Σεζέρ, ο μεγάλος ποιητής της Μαρτινίκας κι ένας από τους βασικούς ιδρυτές του κινήματος του Νεγροτισμού (Negritude) γράφει ένα θεατρικό έργο, την δική του «Τρικυμία» (Une Tempête), μια μετα-αποικιακή, αντιαποικιακή επεξεργασία ως απάντηση στην «Τρικυμία» (The Tempest) του Σαίξπηρ για τον Πρόσπερο, Δούκα του Μιλάνου και τον ιθαγενή υπηρέτη του Κάλιμπαν.
Ο Ινδονήσιος συγγραφέας και καθηγητής στο Ινστιτούτο Ασιατικών και Αφρικανικών Χωρών του Κρατικού Πανεπιστημίου Λομονόσωφ της Μόσχας (Московский государственный университет имени М. В. Ломоносова), Ουτούι Σοντάνι (Utuy Tatang Sontani, 31/5/1920-17/9/1979), στο ιστορικό μυθιστόρημά του «Ταμπέρα» («Tambera», 1948) χτυπάει τον Άγγλο συγγραφέα και δημοσιογράφο Ντάνιελ Ντεφόε (Daniel Defoe, 13/9/1660-24/4/1731) κατά πρόσωπο, για τον μεγάλο αποικιακό μύθο στο μυθιστόρημά του Ροβινσώνας Κρούσος (Robinson Crusoe, 1719), που βρέθηκε σε ένα απομακρυσμένο τροπικό νησί κοντά στο Τρινιντάντ, εξηγώντας πώς οι «Ροβινσωνέζοι» κατέλαβαν στην πραγματικότητα τα νησιά.
Ο Νιγηριανός συγγραφέας, ποιητής, πανεπιστημιακός και κριτικός Τσινούα Ατσέμπε (Chinua Achebe, 16/11/1930-21/3/2013), στο μυθιστόρημά του «Τα πάντα γίνονται κομμάτια» (Things Fall Apart, 1958), μέσα από τον ήρωα του Οκόνκουο, δίνει στον Πολωνοεγγλέζο μυθιστοριογράφο Τζόζεφ Κόνραντ (Joseph Conrad, 2/12/1857-3/8/1924) μια απάντηση στην «Καρδιά του σκότους» (Heart of Darkness, 1899) του (που θεωρήθηκε «προοδευτικό» και αναφέρεται στον εκπολιτισμό(!) των αγρίων στο Κονγκό), δίνοντας ξανά φωνή στους Αφρικανούς που οι ίδιοι αφηγούνται τώρα την καταστροφική εισβολή των λευκών στην περιοχή.
Ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ (Joseph Rudyard Kipling, 30/12/1865-18/1/1936), από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς, Βρετανός διηγηματογράφος, ποιητής και μυθιστοριογράφος που τραγουδούσε για το «βάρος του λευκού» και προσπαθούσε να δικαιολογήσει το δικαίωμα των Άγγλων να εξουσιάζουν τον κόσμο των ιθαγενών —«μισοί διάβολοι, μισά παιδιά»— γράφοντας για την υποστήριξη των Βρετανών στον πόλεμο των Μπόερς (Boer War) στη Νότια Αφρική, μπορεί να θεωρηθεί κλασικός της λογοτεχνίας οικειοποίησης. Τα μυθιστορήματα του Κίπλινγκ δεν παρουσιάζουν την άποψη των λαών στη γη των οποίων αποβιβάζονται οι «λευκοί κύριοι», όπως και άλλοι συγγραφείς της λογοτεχνίας οικειοποίησης. Ο Κίπλινγκ, μασόνος από το 1885, δεν μας δείχνει τη σύγκρουση των δύο κόσμων, μας μεταφέρει την άποψη του λευκού ανθρώπου, παροτρύνει τον βρετανικό ιμπεριαλισμό. Στα μυθιστορήματα του ανάγει τα αίτια των αντιβρετανικών εξεγέρσεων των Ινδών στην τρέλα, στην παθολογική επιθυμία να σκοτωθούν οι γυναίκες και τα παιδιά των «σαχίμπ» (sahib – κύριος, αφέντης). Στο διάσημο έργο του για παιδιά «Το βιβλίο της ζούγκλας» (The Jungle Book, 1894) που θεωρείται στη Δύση εξαιρετικό δείγμα παιδικής λογοτεχνίας, σαφέστατα διακρίνονται παρωχημένες αποικιοκρατικές αντιλήψεις. Μόλις έντεκα χρόνια χωρίζουν τον θάνατο του Κίπλινγκ από τις 15 Αυγούστου 1947, όταν η Ινδία έγινε ανεξάρτητη, αλλά στο έργο του δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη ότι η χώρα αυτή είναι σε θέση να ελευθερωθεί και να οικοδομήσει μόνη της το μέλλον της. Ο Κίπλινγκ δεν προσπάθησε να γίνει καθρέφτης των όσων συνέβαιναν στην Ινδία· έθεσε όλο του το ταλέντο στην υπηρεσία του αποικιακού μύθου.
Ακόμη μια χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το διάσημο έργο «Ο Ταρζάν των Πιθήκων» (Tarzan of the Apes, 1914) του Αμερικάνου συγγραφέα Έντγκαρ Μπάροουζ (Edgar Rice Burroughs, 1/9/1875-19/3/1950) με κεντρικό ήρωα το αριστοκρατικής καταγωγής γονέων βρέφος John Clayton III να επιβιώνει στη ζούγλα με πιθήκους, μετά από ένα ναυάγιο της οικογένειας του στην Αφρική το 1888. Γίνεται ο «βασιλιάς της ζούγκλας», το απόλυτο σύμβολο της λευκής φυλής, της σωματικής ρώμης, ψυχικής δύναμης και ευφυΐας που κατατροπώνει τους άγριους ιθαγενείς και τους κυνηγούς των ζώων…
Όλοι αυτοί οι μύθοι έπεισαν τον δυτικό άνθρωπο για την οντολογική του υπεροχή έναντι των άλλων λαών, τον ενέπνευσαν και τον κάλεσαν σε νέες κατακτήσεις. Όπου ο «πολιτισμένος» Ευρωπαίος έστρεφε το ερευνητικό του βλέμμα, όπου έβλεπε τον πλούτο οποιασδήποτε χώρας, δημιουργούσε μια λογοτεχνία οικειοποίησης με τον στερεότυπο μύθο της «ζωώδους» ή «μισοζωώδους» ύπαρξης ενός λαού, που πρέπει αναπόφευκτα να υποταχθεί στους λευκούς αποικιοκράτες.
Αυτοί οι διάσημοι λευκοί συγγραφείς δημιούργησαν σε διαφορετικά είδη και αφηγηματικά στυλ, αλλά κάθε φορά κατέληγαν στην ίδια ιστορία: α) την εισβολή του λευκού ανθρώπου, β) τον θρίαμβό του επί των υποτιθέμενων υπανάπτυκτων ιθαγενών, γ) την οικειοποίηση της γης και της εργασίας των ιθαγενών. Αυτό που προκύπτει είναι μια τεράστια λογοτεχνία οικειοποίησης, ένα μεγάλο κουβάρι ιστοριών μέσω των οποίων η Δύση οικειοποιείται τον κόσμο, διεκδικώντας την κυριαρχία της επί των λαών και εδραιώνοντας τη δική της ευρωκεντρική θεώρηση των γεγονότων.
Υπάρχουν κάποιοι λαοί που παίρνουν τον «δρόμο της υπεροχής», πιστεύοντας ότι είναι οι ίδιοι δημιουργοί της «σωστής» ιστορίας, του «σωστού» πολιτισμού και τα μετάδωσαν σε όλον τον κόσμο. Αυτή η αυτοαντιλήψη εξαρτάται όχι μόνο από τα πραγματικά γεγονότα, αλλά και από την πολύχρονη εντρύφηση στο χώρο της ιστορικής μυθολογίας, όπως λειτουργούν οι αστικοί μύθοι… Οι λαοί αυτοί ζουν στο μυαλό τους ιστορίες που ρέουν κελαριστά σαν ρυάκια σε ένα τεράστιο ποτάμι βασικού μύθου —ενός μύθου που γίνεται ένας μπούσουλας, ένα είδος οδηγίας και οδηγού δράσης για τους ανθρώπους. Μέχρι που το πραγματικό ιστορικό περιβάλλον, μερικές φορές, τους δίνει ένα αρνητικό σενάριο. Σε αυτήν την περίπτωση το άτομο χάνει «τα αυγά και τα πασχάλια», χάνει την πατρογονική γη κάτω από τα πόδια του, βλέπει τον κόσμο να ανατρέπεται και τότε πρέπει να αναρωτηθεί: τελικά σε ποιον μύθο ζω; Πως βρέθηκα να είμαι ένας ασήμαντος κομπάρσος σε ένα ξένο σε μένα σενάριο; Κι εδώ χρειάζεται η γνώση! Γιατί, αν δεν ξέρεις το σενάριο, πώς θα μπορέσεις να κάνεις βήματα και να ξεφύγεις από αυτό;
Στην περίπτωση της χώρας της μικρής βαλκανικής άκρης που μας φιλοξενεί, δεν πρέπει να διστάσουμε να επιλέξουμε ένα μονοπάτι. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε την ιστορική μας υπαγωγή στους λαούς του παγκόσμιου Νότου —όσο κι αν μας έμαθαν να σκεφτόμαστε διαφορετικά. Να συνεχίσουμε την κοινή μας πολιτισμική διαδρομή, αλλά και να δημιουργήσουμε νέους κατάλληλους δεσμούς. Οι λαοί αυτοί συνεργάζονται μαζί μας για πολλούς αιώνες, σύμφωνα με την ιστορική καταγωγή μας, αντιμετωπίζουμε τις ίδιες προκλήσεις και οι «καλλιέργειες» μας χρειάζονται ένα είδος διασταυρούμενης επικονίασης… Εδώ είναι σημαντική η ανάπτυξη της αλληλεπίδρασης της κουλτούρας των λαών, της αμοιβαιότητας και της αλληλεγγύης και μια συνεπής και σταθερή γεωπολιτική θέση.
Ανεξάρτητα από την εποχή, ανεξάρτητα από τα χθόνια σχέδια που έχουν οι έμποροι των λαών και της Γης για τον δικό τους πλουτισμό, οι άνθρωποι χρειάζονται πάντα έναν εμπνευσμένο μύθο, μια λογοτεχνία διεκδίκησης, αγώνα και νίκης, ιστορίες στις οποίες η τρέλα, η εκμετάλλευση, η αδικία, η απανθρωπιά, η σκληρότητα και το χάος ξεπερνιούνται με θάρρος, αυτοθυσία και όραμα για μια δίκαιη ζωή με ίδιες δυνατότητες για όλους.
Για πολύ καιρό προσπάθησαν να μας κάνουν να πιστέψουμε στην «αυτονομία της τέχνης», η οποία υποτίθεται ότι στερείται εφαρμοσμένης σημασίας και δεν εξαρτάται από τις αξίες της κοινωνίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο χάνουμε την οικουμενική γνώση, καθώς η «ανωτερότητά» μας στράφηκε σκληρά εναντίον μας. Γι ‘ αυτό επιτρέψαμε στον πολιτισμό μας να πέσει κάτω από το βάρος ενός κτηνώδους μύθου που δημιουργεί εκμετάλλευση, θύματα, απάθεια και απογοήτευση.
Η γνώση μπορεί να μας προστατέψει. Ο Σεζέρ, ο Σοντάνι, ο Ατσέμπε και άλλοι κλασικοί της λογοτεχνίας της διεκδίκησης προβάλλουν μια κεντρική κατανόηση της ιδιοκτησίας του αίματος των καταπιεσμένων. Δεν εγκαταλείπουν την ιστορική τους κληρονομιά μόνο και μόνο επειδή προσκαλεί τη γελοιοποίηση και την περιφρόνηση των λευκών· αγκαλιάζουν τους προγόνους τους, το σπίτι τους, την πατρίδα τους, το δέρμα τους. Ο Νεγροτισμός (γαλλικά: Négritude) είναι ένα πολιτισμικό-φιλοσοφικό και ιδεολογικοπολιτικό αντιαποικιοκρατικό κίνημα, η θεωρητική βάση του οποίου είναι η έννοια της ταυτότητας, της αυτοαξίας και της αυτάρκειας της νέγρικης φυλής. Ας πλουτίσουμε λοιπόν τη γνώση μας σταχυολογώντας λίγα στοιχεία για μερικούς πρωτοπόρους διανοούμενους εκπροσώπους της αντιαποικιοκρατίας και του νεγροτισμού, στο επόμενο σημείωμά μας.
